Zaman, fizik dünyasının en büyük gizemlerinden biri. Günlük hayatta saat ilerlerken vaktin sabit biçimde aktığını düşünürüz, fakat bilimsel olarak vaktin ne olduğu konusunda hiçbir görüş birliği yok. Üstelik fiziğin farklı alanları, vakti birbirine uymayan üç farklı biçimde tanımlıyor.
Fizikçi Jim Al-Khalili’ye nazaran, vakit üzerine üç temel sorun bulunuyor. Kuantum mekaniğinde vakit sadece bir “parametre”; bir denklemdeki etiket. Einstein’ın Genel Görelilik teorisinde ise vakit, uzayla birlikte dört boyutlu bir “zaman boyutu”.
Bu iki kavramı birleştirmek, yani kuantum kütleçekimi kuramına ulaşmak yarım yüzyıldır fizikçilerin en büyük gayesi. Fakat birinci birleştime denemeleri (örneğin 1967’deki Wheeler–DeWitt denklemi) vaktin hiç görünmediği, yani kozmosun temelde “zamansız” olduğu sonuçlarını verdi. Bu da kimi fizikçilerin “zaman aslında bir yanılsama olabilir” görüşünü güçlendirdi.
Bugün kimi teoriler vakti çok boyutlu bir uzay-zamanın kesimi olarak tekrar tanımlamaya çalışırken, kimileri vaktin daha temel bir yapıdan “ortaya çıktığını” savunuyor.
ZAMAN NEDEN SADECE İLERİ AKAR?
Fizikteki temel denklemler vaktin geriye yanlışsız işlemesine de müsaade verir. Buna karşın gerçek hayatta vakit daima ileri istikamette akar.
Bu taraflılık termodinamikten gelir: Entropi (düzensizlik) her vakit artar. Lakin bu açıklama da fizikî kanunların vakit simetrisiyle tam uyuşmuyor.
Bu nedenle fizikçiler, vaktin tarafı ile kuantum mekaniği ortasında bir bağ arıyor. Birtakım teoriler, kuantum dolanıklığının vakit algımızı şekillendiren temel süreç olabileceğini öne sürüyor.
Örneğin bir “kuantum saat” etrafıyla dolanık hale geldiğinde, saatin okunması kozmosun o ana karşılık gelen halini seçtiriyor. Böylelikle cihanda “akış” varmış hissi oluşuyor.
NEDEN-SONUÇ ALAKASI BULANIKLAŞIYOR
Kuantum mekaniği ve görelilik bir ortaya geldiğinde, olayların sırasının bile belirsizleşebileceği senaryolar ortaya çıkıyor.
İki olayın (örneğin iki ışık parlamasının) hangisinin evvel gerçekleştiği, hatta birbirini tetikleyip tetikleyemeyeceği kimi durumlarda tanımsız hale gelebiliyor.
Kuantum süperpozisyon nedeniyle olaylar hem “A evvel oldu” hem de “B evvel oldu” durumlarında olabilir. Genel Görelilik devreye girdiğinde bu belirsizlik daha da artıyor.
Bazı fizikçiler bunun geleceğin geçmişi etkileyebileceği “geriye yanlışsız nedensellik” ihtimalini doğurabileceğini savunuyor.
Mevcut araştırmaların işaret ettiği genel tablo şu biçimde:
Zaman bir boyut olabilir (görelilik).
Aynı vakitte bir parametre olabilir (kuantum mekaniği).
Ve ayrıyeten geri döndürülemez bir ok olabilir (termodinamik).
Tüm bunlar kozmosa “yakından bakıldığında” tutarsız üzere görünse de, insan tecrübesi açısından hepsi bir ortada geçerli olabilir.
