Adolescence dizisinin son kısmında anne ve baba, o şirin suçsuz çocuklarının nasıl olup da bu canice hareketi yaptıklarını sorguluyorlardı. Baba Eddie eşi Manda’ ya büyük bir acı içinde “onu biz yaptık” diyordu. Anne ve babanın kendilerine sorduğu bu “neden?” sorusu, hassas herkesin zihnini meşgul eden bir soru. Nasıl oluyor da sıradan beşerler; çocuklar, gençler, babalar, anneler makûs şeyler yapıyor? Bu soru her cinayet, katliam, soykırım, ferdî ve toplumsal şiddet sonrası daima sorulagelmiş ve toplumsal psikolojinin de ele aldığı ana hususlardan biri olmuştur.
BİREYSEL YAHUT TOPLUMSAL ŞİDDET İÇİN TOPLUMSAL PSİKOLOJİ NE DİYOR?
Hepimiz dünyaya bir donanımla geliyoruz ve aslında bu donanım (kimileri bu görüşe karşı çıksa da) yüklü olarak, işbirliğine, güzele ve dayanışmaya dönük. Pekala bu “iyi doğamıza” karşın nasıl oluyor da “kötü” hatta “çok kötü” şeyler yapabiliyoruz? Bu sorunun karşılığını ararken, sıradan güzel bireylerin nasıl olup da karanlık taraflara savrulabildiğini gözler önüne seren ünlü bir deney akla geliyor: “Stanford Hapishane Deneyi”.
STANFORD HAPİSHANE DENEYİ
Şiddetin kökenine ait 1971 yılında ünlü toplumsal psikolog Philip Zimbardo tarafından yürütülen Stanford Hapishane Deneyi’nde; ruhsal olarak sağlıklı olduğu teyit edilen istekli bir küme erkek üniversite öğrencisi, rastgele biçimde gardiyan ve mahkum rollerine atanmış ve gerçekçilik ismine mahkumlar konutlarından polisle alınarak kurmaca bir hapishaneye yerleştirilmiştir.
Zimbardo da hapishane genel yöneticisi rolünü üstlenmiştir. İki hafta sürmesi planlanan deney; gardiyanların mahkumlara karşı giderek artan bir formda zalim ve taciz edici davranışlar sergilemesi, mahkumların ise önemli ruhsal zorlanmalar yaşaması ve antisosyal davranışları nedeniyle altıncı günde sonlandırılmıştır.
Kendisi de rolüne kapılıp tacizleri fark etmediğini ve şefkat hissini kaybettiğini itiraf eden Zimbardo; beşinci günde deney alanını ziyaret eden psikolog Christina Maslach’ ın gardiyanların mahkumlara cinsel taciz buyruğu vermeye başladığı konusundaki ikazıyla deneyin sona erdirilmesine karar vermiştir.
Peki neden gardiyan rolündeki beşerler deneyde günlük hayattaki toplumsal kimliklerinden farklı davranmışlardı? Deney, insan davranışlarının sabit ve öngörülebilir olmadığını; ortam, etraf, sistem ve rollerin tesiriyle farklı boyutlara ulaşabileceğini çarpıcı biçimde ortaya koymuştur. Hapishane deneyi göstermiştir ki davranışlarımız içinde bulunduğumuz etraftan ve bize verilen rollerden önemli seviyede etkilenip değişebilmektedir. Beşerler kendi davranışlarının görece olarak sabit ve öngörülebilir olduğunu düşünse de, birtakım ortam ve şartlarda beşerler kendilerini bile şaşırtacak biçimde apayrı bir insan üzere farklı davranabiliyor.
KÖTÜYE GERÇEK ADIMALAR: ÂLÂ İNSANLARA BERBAT ŞEYLER YAPTIRMAK
Deney sonucundaki bulgular, aslında “iyi” insanların nasıl olup da “kötü” şeyler yapabildiğini anlamamıza ışık tutuyor. Bu dönüşüm çoklukla bir anda değil, adım adım gerçekleşiyor. Berbata yanlışsız atılan bu adımlar; öncelikle bireylerin hareketlerini haklı gösterecek bir inanç sistemine bağlanmaları, şiddete dönük küçük lakin ziyanlı davranışlarla sürecin başlatılarak sonra giderek olağanlaşması; ve ortamın bilinmeyen, kuralları esnek hale getirilmesiyle mümkün oluyor. Mağdurların insanlıklarından arındırılmış bir biçimde sunulması (“onlar bir canavar!”), yapılan makûs davranışların toplu yapılarak sorumluluğunun paylaştırılması ve “kötü davranan” rol modeller aracılığıyla itaatin teşvik edilmesi üzere ögeler da bu süreci pekiştiriyor.
KAHRAMAN OLMAK
Peki tahlil ne? Stanford Hapishane Deneyi ya da tarih boyunca yaşanan toplu şiddet aksiyonlarında bile bu şiddet kültürüne teslim olmayan, bilakis buna direnen beşerler yani Zimbardo’ nun tabiriyle “kahramanlar da var. “Kahraman” olmak, birden fazla vakit ahlaki yürek göstermeyi, ortalamanın üzerinde anlaşılmış berbata direnmeyi, ve oburlarının düzgünlüğü için risk almayı gerektirir.
Böyle şahıslar ahlaki cüret sahibidirler, empati kurma yetileri gelişmiştir ve “bu benim sıkıntım değil” demez, meseleleri şahsî olarak sahiplenirler. Bu ahlaki tavır aslında doğuştan gelen ve güzel olan “insan tabiatının, korunması ve “iyi” istikamette geliştirilmesiyle olur.
